چهارشنبه, 06 آذر 1392 ساعت 03:30
تأثیر ادبیات ایران بر ادبیات جمهوری آذربایجان «متن کامل نوشته»
ادبیات کهن پیشینه ایران بر ادبیات بسیاری از ملل جهان، بویژه ادبیاتهای مشرق زمین تأثیری شگفت نهاده است. این تأثیر در ادبیات آذربایجان از نخستین ادوار شکل گیری ادبیات به شکل بارزی نمود یافته است. شایان ذکر است که شاعران و نویسندگان آذری را به لحاظ تأثیر از ادب فارسی به دو دسته می توان تقسیم کرد:
- گروهی که آثار خود را به فارسی نوشته اند؛
- شاعران و نویسندگانی که به زبان ترکی آذری صاحب آثاری هستند (اگرچه در میان گروه اخیر برخی به زبان فارسی نیز آثاری دارند.)
بی شک، نظامی گنجوی را برجسته ترین نماینده گروه نخست می توان شمرد. او همه آثار خود را اعم از غزلیات، قصاید، رباعیات و «خمسه» به فارسی سروده است. حکیم نظامی گنجوی در سه مثنوی از پنج مثنوی «خمسه» به «شاهنامه» فردوسی نظر داشته است. این سه منظومه: «خسرو و شیرین»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» می باشند. می دانیم که در «خسرو و شیرین» از عشق خسرو پرویز –آخرین پادشاه ساسانی به شیرین بحث می شود. این داستان پیش از نظامی توسط حکیم ابوالقاسم فردوسی به نظم کشیده شده بود. نظامی خود در اغار منظومه «خسرو و شیرین» به این که در نظم این داستان از «شاهنامه» بهره ای داشته، اشارت می کند: داستان زندگی بهرام گور پنجمین پادشاه ساسانی نیز نخستین بار در «شاهنامه فردوسی» به نظم کشسده شده است.
پیدایش «اسکندرنامه» نیز چنین حکایتی دارد بدین معنی که فردوسی برای اولین بار زندگی اسکندر را به رشته نظم کشیده بود و نظامی با الهام از فردوسی منظومه «اسکندرنامه» را آفریده است. نخستین مثنوی «خمسه» نظامی، یعنی «مخزن الاسرار» از «حدیقه الحدیقه» سنایی غزنوی متأثر است. نظامی در «مخزن الاسرار» به این امر اشارت می کند.
البته این را نیز نباید از نظر دور داشت که نظامی در بسیاری از شاعران بعد از خود تأثیر گذاشته و منظومه های بسیاری تحث تأثیر «خمسه» او نوشته شده است. از سویی دیگر با توجه به این که ایران و جمهوری آذربایجان گذشته ادبی مشترکی دارند، وقتی شعر نظامی به عنوان یک شاعر ایرانی مطالعه و بررسی شود، تأثیر و یا الهام وی از حکیم طوس فقط به مثابه یک بده –بستان درون ادبیاتی به حساب می آید.
در آثار فارسی و ترکی سیدعمادالدین نسیمی هم تأثیر ادبیات فارسی به وضوح دیده می شود. نسیمی در شهر شماخی متولد شده (بنا به روایتی در تبریز) و در حلب به طرز فجیعی کشته شده است. صاحب دواوینی به زبان فارسی و ترکیست. نسیمی در اشعارش از «جاودان نامه» اثر فضل الله نعیمی متأثر است. این تأثیر نه فقط به اشتراک فکری آن دو مربوط است، بلکه از نظر سبکشناسی نیز نمود بارزی دارد. نسیمی قصیده «بحرالاسرار» را زیر تأثیر قصیده ای از امیر خسرو دهلوی به نظم کشیده است. البته قصیده امیرخسرو دهلوی نیز خود نظیره ای است بر «بحر الابرار » خاقانی . بعد از نسیمی جامی و فضولی نیز نظیره هایی بر «بحرالابرار» سروده اند. ملامحمد فضولی که به سه زبان: ترکی آذری، فارسی و عربی آقاری دارد، در اکثر آثارش متأثر از ادب فارسی است. در غزلیات فضولی گاه تأثیر حافظ به چشم می خورد.
کتاب «حدیقه السعداء» فضولی تحت تأثیر «روضه الشهداء» واعظ کاشفی نوشته شده است. این تأثیر از نام کتاب گرفته، تا مضمون آن نیک پیداست. بخش مهم «حدیقه السعداء» نیز مانند «روضه الشهداء» به شرح مصیبت کربلا اختصاص دارد. فضولی در «حدیقه السعداء» به حدی از کتاب کاشفی اثر پذیرفته که بسیاری از تذکره نویسان و محققان «حدیقه السعداء» را ترجمه «روضه الشهداء» ذکر کرده اند.
محمدعلی تربیت در کتاب «دانشمندان آذربایجان» به تبعیت از منابع متقدم «حدیقه السعدا» را ترجمه «روضه الشهدا» ذکر کرده است.
فضولی در دیباچه «حدیقه السعداء» بی اینکه در تألیف کتاب از «روضه الشهداء» واعظ کاشفی بیشترین بهره را گرفته، اشاره می کند: « من خاکسار را نیت آن است که در تألیف «روضه الشهداء» اقتدا کنم و نکات غریبه دیگر را نیز بر آن بیفزایم».
«حدیقه السعداء» شامل دیباچه، ده باب و یک خاتمه می باشد. پنج باب نخست کتاب به شرح عذابها و مصیبتهایی که پیامبران الهی –حضرت آدم (ع)، حضرت نوح (ع)، حضرت ابراهیم (ع)، حضرت یعقوب (ع)، حضرت عیسی (ع)، حضرت موسی (ع)، حضرت ایوب (ع) –کشیده اند، اختصاص دارد.
در 5 باب بعدی شرح اذیتها و عذابهایی است که پنج تن آل عبا (ع) متحمل شده اند و همچنین ذکر نحوه شهادت و وفات آنهاست. «حدیقه السعداء» به نثر مسجع و مصنوع نوشته شده و همچون «روضه ااشهداء» مولف گاه قطعات و ابیات منظومی آورده است. البته، همانگونه که اشاره شد، فضولی در طرح کلیه کتاب و ماجراهای آن از اثر واعظ کاشفی استفاده کرده است. توصیفات و تصاویر درخشان «حدیقه السعداء» همه از رشادت قلم فضولی است. همین طور، اشعار و قطعات منظوم آمده در دو کتاب اغلب متفاوت است.
در اشعار خلیلی –شاعر قرن پانزدهم آذربایجان تأثیر حافظ و مولوی به خوبی مشخص است. وی مثنوی «فرقت نامه» را زیر تأثیر «مثنوی معنوی» سروده است. این مقنوی تاکنون چاپ نشده است.
جهانشاه حقیقی از شاعران پارسی گوی و ترکی گوی قرن پانزدهم است. در دیوان شاعر 116 غزل و 1 مستزاد فارسی و 91 غزل و 33 رباعی به ترکی آذربایجانی آمده است. همانطور که در منابع و تذکره ها مذکور است، جهانشاه با عبدالرحمان جامی مراوده داشته و جامی را استاد خویش می دانست. جهانشاه حقیقی در غزلیات ترکی و فارسی خود بیشتر از حافظ و جامی متأثر می باشد.
مثنوی «ازهار گلشن» اثر شیخ ابراهیم گلشنی برده ای تحت تأثیر «گلشن راز» شبستری به رشته نظم کشیده شده است. گلشنی همچنین نظیره ای بر مثنوی مولوی سروده که «المعنوی الخوفیه» نام دارد. تأثیر حافظ در غزلهای شیخ ابراهیم گلشنی را نیز نمی توان انکار کرد.
نعمت الله کشوری از شاعران شده 15 و 16 میلادی در اشعار ترکی خود از شاعرانی چون فردوسی، سعدی و حافظ تأثیر پذیرفته است. دیوان ترکی وی به سال 1984 میلادی در باکو منتشر شده است. در اشعار محمد امانی (قرن 16) تأثیر حافظ، سعدی و نظامی گنجوی مشهور است.
نام صادقی افشار به عنوان یکی از تذکره نویسان سده دهم هجری بر اهل ادب آشناست. صادقی علاوه بر تذکره «مجمع الخواص» و دیوان اشعار آثاری به عنوان «زبده الکلام»، «فتح نامه عباس نامدار» یا «جنگنامه»، «قانون الصور»، مثنوی «سعد و سعید»......دارد. شاعر «سعد و سعید» را در وزن «خسرو و شیرین» نظامی سروده است. در «سعد و سعید» تأثیر جامی نیز روشن است. صادقی افشار در حکایات منظوم خود از «بوستان» سعدی بسیار بهره برده است. مثنوی «فتح نامه یا جنگنامه» را به زبان فارسی و با نگارشی به «شاهنامه»ی حکیم طوس سروده است.
یکی از نمایندگان برجسته شعر ترکی آذربایجانی در قرن 10، حقیری است. وی چه در اشعار دیوان ترکی خود و چه در مقنوی «لیلی و مجنون» که ان را به ترکی نوشته، از شاعرانی چون نظامی گنجوی، عبدالرحمان جامی و عبدالله هاتفی بسیار تأثیر پذیرفته است. در «لیلی و مجنون» حقیری تأثیر جامی نمود بارزتری دارد. دیوان شاعر و نیز منظومه «لیلی و مجنون» تاکنون به طور کامل چاپ نشده است.
از شاعران این دوره، محمودبیک سالم نیز چند مثنوی به عنوان نظیره بر نظامی، فردوسی و ... دارد. شاعر مقنوی «مهر و وفا» را به عنوان نظیره ای بر «مخزن الاسرار» سروده. مثنوی «یوسف و زلیخا» تحت تأثیر «یوسف و زلیخا» جامی می باشد. «لیلی و مجنون» سالم در وزن «لیلی و مجنون» نظامی و به تقلید از آن نوشته شده است. محمود بیک سالم اثر دیگری با عنوان « شاهنامه تهماسب» دارد که در نظم آن از «شاهنامه» فردوسی بهره ها برده است.
مرتضی قلی خان ظفر شاعر قرن 11 در اشعار ترکی آذری خود از حافظ و سعدی متأثر است. از شاکر شروانی شاعر قرن 12 هجری جز چند مخمس ترکی و منظومه ای با عنوان «احوال شروان» هجوم لشکر نادرشاه به شروان را تصویر می کند. شاعر در سرایش «احوال شروان» به «شاهنامه» فردوسی نظر داشته است. در مخمسات شاکر تأثیر حافظ احساس می شود.
نشاط شروانی از غزلسرایان برجسته سده 1 هجری است. وی در اشعار ترکی خود از لسان الغیب شیرازی بسیار تأثیر پذیرفته است. در قرن 12 هجری دو منظومه دیگر به طرز «شاهنامه » ی فردوسی توسط آقامسیح شروانی به نظم کشیده شده است.
شاعر در یکی از این دو اثر از حمله احمدخان شاهسون به شماخی سخن می گوید. در منظومه دیگر به فتوحات فتحعلی خان (خان قبا) می پردازد. آقامسیح در هر دو اثر از «شاهنامه» فردوسی اثر پذیرفته است.
قاسم بیک ذاکر از شاعران قرن سیزدهم حکایت منظوم خود را از «کلیله و دمنه» و «گلستان» اقتباس کرده است. به عنوان مثال حکایت «شیر و روباه»، «گرگ، شغال و روباه»، «لاک پشت»، «کلاغ و آهو» برداشتهای منظومی از «کلیله و دمنه» می باشد. حکایتهای «ملک زاده و شاه صنم»، «دربارع درویش بی حیا»و.... از آثار سعدی برگرفته است.
عباس قلی بادکوبه ای (قدسی) نیز در آثار مختلف خود متأثر از ادبیات ایران بوده است. قدسی (باکی خان اف) به سال 1794میلادی در روستای امیر حاجیان باکو متولد شد. مدتی به همراه، هانواده اش در شهر قبا رحل اقامت افکند و تحصیلات اولیه خود را در همین جا گذراند و زبانهای فارسی و عربی را فراگرفت. وی از سال 1819 میلادی به عنوان مترجم السنه شرقی مشغول کار شد. قدسی در ضمن کار مترجمی زبان روسی را نیز آموخت. عباس قلی باکی خان اف در اواخر سال 1836 میلادی به قصد زیارت مکه مکرمه عازم سفر شد و سال بعد بین مکه و مدینه در محلی به نام وادی فاطمه در نتیجه بیماری وبا درگذشت و در همان جا مدفون گشت. باکی خان اف آثارش را به سه زبان: عربی، فارسی و ترکی آذربایجانی نوشته است. نخستین اثر مهم او کتاب «ریاض القدس» می باشد. این اثر منثور به ترکی نوشته شده است. بادکوبه ای «ریاض القدس» را زیر تأثیر «روضه الشهداء» کاشفی، «حدیقه السعداء» فضولی و «جلاءالعیون» علامه مجلسی تألیف کرده است. «ریاض القدس» نیز همچون کتابهای متقدم به نثر مسجع نگاشته شده و در لابلای آن قطعات منظومی نیز آمده است. تألیف «ریاض القدس» به سال 1239 هجری (189م)، زمانی که مولف 36 سال داشت، به پایان رسیده است. دومین کتاب او «قانون قدسی» به فارسی نوشته شده است. باکی خان اف هنگام بحث درباره قواعد دستوری بعضی مثالها را به صورت قطعات منظوم ارائه می دهد.«قانون قدسی» به سال 1244 هجری قمری (1828م.) نوشته شده و سه سال بعد، یعنی در سال 1831م. با چاپ سنگی صورت طبع یافته. «قانون قدسی» 10 سال بعد (1841) در تفلیس به زبان روسی منتشر شده است. سومین اثر باکی خان اف «گلستان ارم» نام دارد. این کتاب نیر به زبان فارسی نوشته شده است. «گلستان ارم» شامل 5 فصل می باشد و درباره تاریخ قفقاز (بویژه آذربایجان و داغستان) می باشد. «گلستان ارم» هم به زبان اصلی و به ترکی آذری و روسی چاپ شده است. کتاب «اسرار الملکوت» دیگر اثر مولف است. این کتاب به زبان عربی و درباره علم نجوم تألیف شده است. کتاب عربی دیگر باکی خان اف «عین المیزان» درباره منطق بحث می کند.
دیدگاهای اخلاقی –فلسفی نویسنده در اثری فارسی به نام «تهذیب اخلاق» انعکاس یافته. «تهذیب اخلاق» مشتمل بر مقدمه، دوازده فصل و خاتمه می باشد. در این کتاب تأثیر شاعران و نویسندگان بزرگی چون حکیم سنایی غزنوی، مولوی، شیخ سعدی و حافظ مشهود است. در این کتاب منثور مؤلف به دفعات نمونه هایی از اشعار شاعران مذکور می آورد. البته، در «تهذیب اخلاق» ابیاتی از سروده های خود مؤلف نیز ذکر می شود.
قدسی اثر دیگری با عنوان «مشکوه الانوار» دارد. «مشکوه الانوار» منظومه ای است فارسی که در قالب مثنوی سروده شده است. این مثنوی نیز مضمونی تعلیمی –اخلاقی دارد. در لابلای منظومه به حکایات و تمثیلات کوتاهی بر می خوریم. شاعر در نظم «مشکوه الانوار» از «مخزن الاسرار» نظامی گنجوی تأثیر گرفته است. علاوه بر آثاری که اشاره شد، وی دارای صدها غزل، قصیده، مخمس، قطعه، رباعی و نامه های منظوم به فارسی و ترکی می باشد. باکی خان اف در اشعار فارسی و ترکی خود از شاعرانی چون حافظ، سعدی، نظامی و فضولی بسیار تأثیر پذیرفته است.
در اشعار میرزا شفیع واضح نیز تأثیر حافظ و خیام و غیره به صورت خطوط روشن نمود یافته است. واضح به سال 1894م. در شهر گنجه متولد شد و تحصیلاتش را در همان جا به پایان رساند. میرزا شفیع مدتی معلم مکتب خانه های گنجه بود، از سال 1840م. به تفلیس مهاجرت کرد و سال 1852م. در همان جا درگذشت. میرزا شفیع واضع اشعار بسیاری به ترکی آذربایجانی و فارسی دارد. عاشقانه های او یادآور شعرهای خیام و حافظ می باشد. میرزاشفیع زمان اقامتش در تفلیس در کنار آموزگاری یک محفل ادبی نیز به نام «دیوان حکمت» تشکیل داده بود. یک مستشرق آلمانی به نام «فردریخ بودین» اشعار میرزا شفیع را به آلمان برده و در آنجا با عنوان «هزار و یک روز در شرق» چاپ کرد. این کتاب در آلمان مورد توجه منتقدان و محافل ادبی قرار گرفت. از این روی بودین اشات خود را سراینده آن اشعار معرفی کرد.
یکی از آثاری که زیر تأثیر ادبیات فارسی در قرن 18 نوشته شده، «لسان الطیر» می باشد. مولف این کتاب محسن نصیری آن را به نثر مسجع نوشته است. نصیری در تألیف «لسان الطیر» به «طوطی نامه» تألیف ضیاء الدین نخشبی نظر داشته است. «لسان الطیر» به درخواست جوادخان قاجار (مشهورترین خان گنجه که به سال 1809 در تبریز قهرمانانه با قوای روس کشته شد) به زبان ترکی آذربایجانی نوشته شده است. «لسان الطیر» از نظر مضمون با «طوطی نامه» نخشبی تفاوت چندانی ندارد:
میمون پس از ازدواج با خجسته عازم سفر می شود. قبل از حرکت دو طوطی می خرد و خجسته آن را به آنها می سپارد. خجسته عاشق شاهزاده می شود و می خواهد به دیدار او برود. طوطی برای آن که جلو خیانت خجسته را بگیرد، داستانهای عبرت آمیزی برایش تعریف می کند.......
در «لسان الطیر» 49 داستان آمده، در حالی که «طوطی نامه» شامل 52 داستان می باشد. در هر دو کتاب ابیات و قیتات منظومی آمده است. اشعار مذکور در «لسان الطیر» به دو زبان: فارسی و ترکی آمده است. اغلب شعرهای فارسی از فردوسی، نظامی، سعدی و حافظ می باشد.
شعرهای ترکی از سروده های خود مولف است، اگرچه در کتاب چند شعر از فضولی و قوسی تبریزی جای دارد. «لسان الطیر» تاکنون صورت طبع نیافته است.
کتابهای «روضه الاطهار و النصایح» میرزا نصرالله دیده نیز متأثر از آثار نویسندگان ایرانی است. میرزا نصرالله دیده (قربان بیک اف) به سال 1797م. در شماخی به دنیا آمد. تحصیلاتش را در تبریز به پایان رسانده و با زبانهای فارسی و ترکی آشنایی کامل داشت. پس از بازگشت از تبریز در شماخی به عنوان معلم و کاتب مشغول به کار شد. مدتی در اراده ولایت به عنوان کاتب اشتغال یافت. در سال 1837م. کتابی درسی به عنوان «کتاب النصایح» برای شاگردان مکتبخانه نوشت. میرزا نصرالله سال 1872 در زادگاهش دار فانی را وداع کرد. میرزانصرالله دیده آثارش را به دو زبان: فارسی و ترکی آذربایجانی نوشته است. علاوه بر «کتاب النصایح» و اشعار فارسی و ترکی کتابی نیز با نام «روضه الاطهار» به نثر فارسی نوشت. این اثر بزرگ شامل 12 باب است.و تألیف آن به سال 1260 پایان رفته است. بنا به اظهار خود مولف وی در تألیف «روضه الاطهار» از «روضه الشهداء» واعظ کاشفی و «روضه الصفا» میرخواند بهره برده است. «روضه الاطهار» در واقع کتاب مفصلی است در شرح واقعه کربلا. «کتاب النصایح» به ترکی و آذربایجانی نوشته شده و شامل مقدمه، دو فصل و خاتمه می باشد. هر فصل کتاب به دوازده باب تقسیم شده است. در فصل نخست از عقل، حیا، سخاوت، شجاعت، صداقت، تواضع، صبر، ادب، رازداری، وفا به عهد، ترحم و .... بحث می شود و در فصل دوم از صفات ناپسندی چون بخل و خست، طمع، چاپلوسی، خیانت، سخن چینی و امثال این انتقاد می شود.
مولف علاوه بر استفاده از روایات و احادیث گاه به قطعات منظوم نیز استناد می کند. در این کتاب تأثیر کتابهای «قابوسنامه» و «گلستان» نیک پیداست. مخاطبان کتاب «النصایح» کودکان و نوجوانان هستند. متأسفانه، این اثر ارزشمند تا امروز به طور کامل چاپ نشده است.
میرزا اسماعیل قاصر(1805- 1900) از شاعرانی است که در آثارش طرز شاعران و نویسندگان متقدم ایران را به کار برده است. حکایات منظوم قاصر یادآور حکایه های «کلیله و دمنه»، «بوستان» و «گلستان» است.
میرزا اسماعیل قاصر از شاعران قرن سیزدهم شروان بوده است. وی تحصیلاتش را در تبریز به پایان برده و در همان زمان شیفته شعر حافظ شده است. در مجلس «فوج الفصحاء» که به سعی او در لنکران تشکیل شد، شاعران ضمن آشنایی با آثار بزرگان شعر پارسی نظیرهایی بر اشعار آنها می نوشته اند و اشعار متقدمان را تضمین یا استقبال می کردند.
«کنز المصائب» (میرزا محمدتقی قمری) چندمین اثری است که در آذربایجان با الهام از «روضه الشهداء» نگاشته شده است. قمری در سال 1819م. در شهر دربند آذربایجان چشم به جهان گشود. تحصیلات دینی و تعلیم زبانهای عربی و فارسی را در زادگاهش به اتمام رسانید. قمری صاحب مراثی سوزناک بسیاری است. بیشتر این مرثیه ها به زبان ترکی سروده شده، افزون بر اینها «ساقی نامه» و قصایدی نیز دارد. مشهورترین اثر قمری کتاب ترکی «کنز المصائب» است که به نثر و در شرح مصیبت کربلا نوشته شده. این کتاب از نظر ادبی بسیار ارزشمند می باشد. قمری در تألیف «کنز المصائب» از «روضه الشهداء» و «حدیقه السعداء» استفاده کرده است. در این اثر قیتات منظوم بسیاری آمده است. آثار قمری در ایران چاپ شده است. میرزا محمدتقی قمری در هفتاد سالگی دار فانی را وداع گفت.
از دیگر شاعرانی که به خلق آثار خود، به ادب ایران زمین نظر داشته اند، میرحسن نواب بود. میرحسن نواب سال 1833م. در شهر شوشا متولد شده است. وی تحصیلات کاملی داشته و به زبانهای عربی و فارسی مسلط بود. نواب در شوشا ریاست مجلس ادبی فراموشخانه را برعهده داشت. او آثارش را به زبانهای ترکی و فارسی نوشته است. کتابهای زیر از آثار اوست: «تذکره نواب» در شرح احوال شاعران قره باغ؛ «کشف الحقیقه» در مسائل اخلاقی-تربیتی؛ «پندنامه» شامل نصایح؛ «بحر الحزن» در شرح مصیبت کربلا، «تذکره نواب» به ترکی نوشته شده و سه اثر بعدی همه به زبان فارسی است. در آثار نواب تأثیر سعدی و حافظ چون خطوط روشنی به چشم می آید. بسیاری از آثار او در زمان حیاتش منتشر شده است. میرزا حسن نواب به سال 1919م. از دنیا رفت.
میرزا نصرالله بهار شروانی(متولد 1834) از شاهکارهای ادب پارسی، بویژه اشعار حافظ، خیام و خاقانی بسیار اثر پذیرفته است. بهار شروانی تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش شماخی به پایان رساند، سپس به هندوستان رفت. در بازگشت از هندوستان در کشورمان متوطن شد. بهار علاوه بر اشعار ترکی شعرهایی به فارسی، اردو و عربی نیز دارد. وی در غزلهای ترکی و فارسی خود از حافظ و خیام الهام گرفته است. مثنوی «تحفه الاحباب» او نظیره ای است بر «تحفه العراقین» افضل الدین خاقانی. آثار میرزا نصرالله بهار شروانی هنوز به طور کامل نشر نیافته است.
میرزا علی لعلی که به سال 1252ه.ق. در اریون متولد شد و از شاعران دربار قاجار بود. در دیوان ترکی خود اشعاری به سبک مولوی و حافظ شیرازی دارد. وی همچنین دیوانی فارسی شامل قصاید، مثنویات، غزلیات و رباعیات دارد. هزلیات لعلی در ادبیات آذربایجان جایگاه ویژه ای دارد.
سید عظیم شروانی (1835-1888، شماخی) نیز شاعری است که به زبانهای فارسی و عربی تسلط داشت. وی همچنین در دمشق به تحصیل علوم دینی پرداخت. سید عظیم شروانی سال 1869 در شماخی مکتبخانه ای باز کرد و به تدریس پرداخت. سید عظیم شروانی اشعار بسیاری به زبانهای فارسی و ترکی آذری دارد. در آثار نخستین او رگه هایی از تأثیر پذیری آن باشد که سید عظیم مدتی مشغول ترجمه آثار شاعران مذکور بوده است. او در شعر ترکی از شاگردان مکتب فضولی است. تأثیر ادبیات فارسی بیشتر در حکایات منظوم شاعر دیده می شود. او در نظم حکایتهایی چون «تاجر گدا»، «مکر زنان»، «گربه و موش»، «عابد ریاکار»، «موسی (ع) و شبان» و غیره. به آثار مولوی، نظامی، عبید زاکانی و قاآنی نظر داشته و حتی در بسیاری موارد حکایتهای سید عظیم به برگردان ترکی آثار شاعران مذکور تبدیل می شود. در میان آثار شاعر یک کتاب درسی با نام «ربیع الاطفال» وجود دارد که برای تدریس زبان فارسی در مکتبخانه ها تألیف شده است. شروانی همچنین تذکره ای دارد که تاکنون چاپ نشده است.
فقیر اردوبادی به سال 1836م. در خانواده یکی از تجار اردوباد به دنیا آمد. تحصیلاتش را در شهر شیراز به پایان رساند و زبانهای فارسی و عربی را به طور کامل آموخت. فقیر اردوبادی پس از پایان تحصیلاتش به اردوباد بازگشت و به آموزگاری پرداخت. او از اعضای فعال انجمن شعرای اردوباد و نخجوان بود. فقیر اردوبادی پدر محمد سید اردوبادی –نویسنده مشهور آذربایجان و مولف آثاری چون «تبریز مه آلود» و «سالهای خونین» می باشد. فقیر اردوبادی سال 1886م. در زادگاهش درگذشت. آثارش به زبانهای ترکی و فارسی است. وی در قالبهای مختلف اشعاری دارد. برخی از شعرهایش نظیره هایی بر نظامی و فضولی است. او هم در آثار ترکی و هم در آثار فارسی خود از شعر کلاسیک فارسی متأثر است.
میرزا اسماعیل ناکام (1836-1906)، ویدر زادگاهش، شکی، تحصیل کرده و زبان های فارسی و عربی را آموخته است. ناکام علاوه بر دواوین فارسی و ترکی مثنویهایی به عنوان «فرهاد و شیرین»، «لیلی و مجنون» و «گنجینه ادب» دارد. او چندین غزل سعدی را تضمین کرده است و قصایدی در نعت و ستایش پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) سروده است. ناکام اثری به عنوان «قصه شیخ صنعان» نیز دارد که در نظم آن «شیخ صنعان» عطار نیشابوری را اساس کار خود قرار داده است.
ملا محمود زوعی (متولد 1843) از شاعران توانای عصر خود بوده است. وی مدتی در روستاهای مغان به آموزگاری پرداخته است و از اعضای فعال «بیت الصفاء» (مجلس شاعران شماخی) بوده است. زوعی علاوه بر دیوان ترکی دو اثر منثور با نامهای «دزد و قاضی» و «نصیحت لقمان» دارد. در غزلهایش از حافظ و فضولی متأثر است و چند غزل از دو شاعر نذکور را تضمین کرده است. او همچنین غزلی از حافظ را به ترکی ترجمه کرده است. زوعی 3420بیت شعر دارد که از آن میان 511 بیت فارسی و بقیه ترکیست. کتابهای «دزد و قاضی» و «نصیحت لقمان» هر دو برداشتهایی از ادبیات به شمار می روند.
میرزا علی اکبرخان صابر (1843-1911) شاعر طنزپرداز آذربایجان در برخی حکایات که برای بچه ها نوشته، ازجمله: «روباه و زاغ»، «اسکندر و فقیر»، «ملا نصرالدین و دزد»، «طبیب و بیمار» و غیره. از شیوه حکایت پردازی سعدی تقلید کرده است. صابر یک مثنوی به عنوان «شاهنامه» نیز دارد. بعد از بسته شدن مجلس شاه سپاهیانی به تبریز فرستاد و می خواست انقلاب را در گهواره اش مخفی کند. اما در جنگهایی که با راهبری ستارخان درگرفت، تبریز پیروز شد و سپاهیان شاه فرار کردند و این حادثه را که در رمضان سال 1326ه.ق. به وقوع پیوست، کمی بعد صابر به قلم آورد. این شعر به صورت حماسی نوشته شده و تقلیدی از «شاهنامه» فردوسی است. در این مثنوی 86 بیتی هم لحن شوخی خفیف و هم روح پهلوانی نمایان است.
اینک ترجمه آن به شعر فارسی:
شها، تاجدارا، قوی شوکتا
ملک احتشاما فلک رفعتا
اگر پرسی از لطف احوال من
از این نامه برخوان، شها، حال من
چو کردم ز درگاهت عطف عنان
سوی شهر تبریز گشتم روان
بدان سر که مردانه جنگ آورم
به جنگاوران عرصه تنگ آورم
نه ستار مانم، نه یاران او
شرار افکنم در دل و جان او
بساطش به یکباره وارون کنم
در و دشت و هامون پر از خون کنم
مرا زیر زین توسنی بادپا
به سرمایه گسترده زرین نوا
چپ و راست ایستاده سرهنگها
چه سرهنگها؟ رستم جنگها
ایوب باکی (1866-1909) غزلیاتی به فارسی و ترکی دارد. باکی برخی از شعرهای مولوی را تضمین کرده است. باکی همچنین اشعاری در رثای حضرات زهرا(ع)، حضرت امام حسین (ع) دارد. او در شعرهایش از مولوی و حافظ تأثیر بیشتری گرفته است. دیوان او که «ریاض المحبت» نام دارد، تاکنون چاپ نشده است.
آذر امام علی زاده بزونالی (1870-1951) نیز از شاعرانی است که به سبب آشنایی کامل با زبان و ادب پارسی طرز شاعران متقدم ایران را در آثار مختلف خود آزموده است. وی علاوه بر قصاید، غزلیات و مراثی «چنگیزنامه»، «آیدامیر» و «آشپز و گربه» از «کلیله و دمنه» استفاده کرده است.
حاجی شیخ علی طوطی در مرثیه های مذهبی خود از محتشم کاشانی تأثیر پذیرفته است. وی به سال 1881 در روستای ناردان باکو متولد شد و پس از کسب تحصیلات دینی و ادبی به تبلیغات مذهبی پرداخت. شیخ علی طوطی به سال 1966 وفات یافته است.
حسین جاوید (1882-1944) در خانواده ای روحانی در شهر نخجوان چشم به جهان گشود. تحصیلات اولیه خود را در آنجا به پایان رساند و سپس جهت ادامه تحصیل و فراگیری زبانهای عربی و فارسی به تبریز آمد. او زمان اقامت در تبریز به مطالعاتی در زمینه ادبیات کلاسیک فارسی پرداخت. جاوید سال 1905 به استانبول رفت و در دارالفنون رشته زبان و ادبیات را به پایان رساند. او پس از بازگشت به باکو به تدریس پرداخت. جاوید در سال 1937 به دلیل اندیشه های ملی از سوی حکومت کمونیستی به اتهام دشمنی با خلق دستگیر و تبعید شد. او پس از چند سال در تبعید از دنیا رفت (1944). جاوید از سال 1910 شروع به نوشتن نمایشنامه هایی کرد: «پیغمبر»، «تیمور لنگ»، «سیاوش» و «خیام» از جمله نمایشنامه های منظوم است. جاوید در این آثار نمایشی منظوم از ادبیات کلاسیک فارسی اقتباس کرده است. وی نمایشنامه «سیاوش» را به سال 1933 به مناسبت هزارمین سال تولد فردوسی نوشته است.
صمد ورغون (1906-1956) و میرمهدی سیدزاده (1907-1979) نیز در آثار خود از ادبیات کلاسیک فارسی بهره ها برده اند. هر دو شاعر مذکور نمایشنامه های منظومی بر اساس مثنوی «خسرو و شیرین» سروده اند. نمایشنامه منظوم صمد ورغون «فرهاد و شیرین» و نمایشنامه سیدزاده که به سال 1940 نوشته شده، «عشق» نام دارد، هر دو اثر به ترکی آذربایجانی می باشد.
منتشرشده در
مقاله
آخرین‌ها از Super User
- مرگداشت؛فردیناند هودلر و والنتین گوده دارله محتضر
- درگذشت احياگر موسيقي «فلك» ، صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/12/2
- بعثت شادابي حيات - صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/11/18
- حضور در تئاتر لیلی و مجنون در تالار وحدت ؛ نمایشی از یعقوب صدیق جمالی
- عکس خوانی دکتر شعردوست (دیپلمات سابق و پژوهشگر آسیای میانه و قفقاز)
